Faاختلالات اعصاب و روان
قصد داریم در این مقاله در خصوص اختلالات اعصاب و روان توضیحاتی ارائه نماییم. برای اینکه بخواهیم یک جمله بنویسیم، قبل از آن الزم است که با ساختار جمله که شامل فاعل، مفعول، صفت، قید و فعل است، آشنا شویم. ضمن اینکه از عملکرد هر کدام آگاهی داشته باشیم تا بتوانیم یک جمله با معنی و مفهوم مورد نظرخود را خلق کنیم.
برهمین اساس قبل از بحث در مورد هر نوع اختلال و درمان آن، الزم است از مکانیسم و عملکرد آن عضو اطلاع داشته باشیم. بدن انسان یک مجموع به هم تنیدهای است که کاملاً مرتبط باهم کار میکنند و ماحصل (Product) آن فعالیتهای متفاوتی از جمله حرکت، نوشیدن، صحبت کردن، تفکر، تعمق و…. میباشد.
در صورتیکه هر کدامیک از اعضای بدن مانند کلیه، کبد، قلب، غدد، مغز، گوارش و یا مواد موجود در بدن مانند الکترولیتها، پروتیینها، آنزیمها و… دچار اختالل در عملکرد و ناهماهنگی با سایر اعضا گردند، عملکرد مورد نظر برآورده نخواهد شد.
بر همین اساس اگر از عملکرد هر عضو به درستی اطلاع داشته باشیم در صورتیکه فعالیت آن دچار مشکلی گردد به راحتی و براساس قوانین و یافته های علمی میتوانیم به درمان و اصلاح روند آن بپردازیم.
مغز انسان از حدود ۱۰۰ بیلیون سلول (نورون) تشکیل شده است. به طور تقریبی هر سلول با ۱۰۰۰۰ سلول دیگر ارتباط نورونی برقرار میکند. می توان تصور کرد این تعداد از سلول و اتصالات چه شبکه بزرگی را تشکیل می دهند.
مغز انسان، مرکز هدایت اعمال، گفتار، احساس… و تبادل آنها میباشد و هر قسمت از آن مسئول کنترل و ایجاد یک فعالیت، حس و تجربه است. در عین حال برای هر فعالیت، چندین سیستم مغزی و غیر مغزی انجام وظیفه میکنند.
هر قسمت از مغز از زیرمجموعه هایی تشکیل شده است. مثال مخچه دارای اندازه تقریبی ۶*۵*۱۰ سانتیمتر متشکل از چندین قسمت با چندین عملکرد متفاوت مانند کنترل حرکات، دخالت در عملکردهای شناختی،coordination ،motor learning ، زبان، توجه سیستم حسی و… میباشد و هم راستا با سایر سیستم ها فعالیت میکند.
مغز انسان همانند سایر اعضا بدن میتواند دستخوش تغییراتی گردد. بطور مثال اگر کلیه به درستی به وظیفه خود عمل نکند، سبب بروز بیماریهایی مانند دفع بیش از حد پروتیین، احتباس مایعات در بدن، افزایش فشارخون، تجمع اوره در بدن و…میگردد.
اختلال در سلولهای مغزی و مسیرهای نورونی آن میتواند باعث ایجاد اختالالت اعصاب و روان گردد که خود حوزه های متفاوتی از عملکرد انسان مانند توجه، تمرکز، تفکر، گفتار سلیس و قابل درک، بیان احساسات، دریافت حس، خوردن، خوابیدن، ارتباطات، هیجانات و… را مورد هدف قرار می دهند.
اختلال درهر کدام از این حوزه ها باعث ایجاد اختلال در فعالیتهای روزمره فرد میگردد. جهت برگرداندن عملکرد مناسب مغزی نیاز به درمانهای متناسب و مورد تایید مراجع پزشکی و پژوهشی دنیا مانند FDA میباشد.
جهت درمان اختلالات اعصاب و روان از روشهای متفاوتی استفاده میشود که بطور کلی میتوان به دو دسته درمانهای دارویی و غیر دارویی اشاره کرد. هرچند در چند دهه اخیر روشهای دیگری مانند rTMS ، ECT و… به این حوزه درمانی اضافه شده است.
نکته قابل توجه این است که در درمان بیماری- های روانپزشکی استفاده هم راستا از روشهای مختلف کمک شایان توجه به بهبود، سیر و پروگنوز بیماری میکند و اثر بخشی هیچیک به تنهایی دربرابر Combination آنها برابری نخواهد کرد.
البته در برخی بیماری ها ممکن است یک روش نسبت به روشهای دیگر برتری نسبی داشته باشد. برای مثال در اختلال وسواس – جبری خفیف که جزو اختلالات اعصاب و روان است درمان های غیر دارویی ارجحیت بیشتری بر درمان دارویی دارد.
در اولین چاپ کتب روانپزشکی اطلاعات کمی در خصوص استفاده و مصرف داروهای روانپزشکی موجود بود بطوریکه از حدود ۱۷۰۰ صفحه رفرنس روانپزشکی حدود ۲۵ صفحه به این روش درمانی اختصاص داشته است.
لیکن با افزایش کارهای پژوهشی و آگاهی بیشتر ازعملکردهای مغزی، یافته های علمی بیشتری با تاکید بر استفاده از داروهای متفاوت در درمان اختلالات اعصاب و روان (اختلالات روانپزشکی) همانند سایر ارگانهای بدن آموزش داده شد.
تا قبل از این، گروه های دارویی مورد استفاده در بیماری هایی مانند وسواس – جبری، افسردگی، اختلالات اضطرابی، اختلالات سایکوتیک، اختلالات خواب و خوردن، اختلالات جنسی، اختلالات دوران کودکی و نوجوانی وغیره به چند گروه داروهای ضد افسردگی، ضد اضطرابی، ضد سایکوز، محرک ها، خواب آورها، تقویت کننده های شناختی تقسیم بندی میشدند.
ولی با افزایش بررسی ها طیف عملکرد داروها به این تقسیم بندی محدود نگردید. از هر گروه دارویی میتوان در اختالالت متفاوت استفاده کرد. یکی از ساده ترین مکانیسم های اثر این داروها تأثیر بر نوروترانسمیترها از طریق تقویت، بلوک و یا تغییر در عملکرد آنها میباشد.
در استفاده از درمان دارویی به چندین نکته باید توجه داشت. اعتماد و انگیزه در شروع درمان، ترجیح بیمار، آگاهی از شروع، مدت زمان و عوارض دارویی، از ضروریات یک درمان موفقیتآمیز است. تاثیر یک دارو به عوامل متفاوتی مانند ژنتیک، عوامل محیطی، اختلالات طبی همراه، وجود چندین نوع اختلال روانپزشکی، وجود اختلال شخصیت، حمایتهای اجتماعی و خانوادگی و غیره بستگی دارد. به همین دلیل یک دارو ممکن است در افراد متفاوت تاثیرات متفاوتی داشته باشد.
دوز مورد استفاده در درمان این اختلالات معمولاً نسبت به سایر بیماری ها بالاتر می باشد. غالباً این سوال مطرح میگردد که تا چه مدت باید برای درمان اختلالات اعصاب و روان دارو مصرف شود؟ پاسخ به این سوال به فاکتورهای متعددی از جمله ماهیت بیماری، سابقه خانوادگی، میزان تحمل بیمار و… بستگی دارد. ولی معموال درمان اختلالات اعصاب و روان به زمان بیشتری نسبت به سایر بیماری ها نیاز دارد.
همانند سایر بیماریهای پزشکی، برخی بیماریها نیاز به درمان کوتاه مدت و برخی نیاز به درمان طولانی مدت دارند. بطور مثال یک فرد مبتلا به بیماری کلیه بسته به نوع بیماری میتواند با مصرف محدود داوریی بهبود یابد و یا نیاز به اقدامات طولانی مدت و یا دیالیز دارد و یا یک فرد مبتلا به اختلال ریتم قلبی گاه با مصرف مختصر دارویی بهبود یافته، یا نیاز به درمان طولانی مدت و یا اقدامات دیگری دارد.
متاسفانه این باور که اختلالات اعصاب و روان نیاز به درمان طولانی مدت داشته و همراه با عوارض زیادی هستند، یک باور غلط و آسیب زا است؛ که نتیجه آن عدم دسترسی مبتلایان به درمانهای مورد تایید سراسر دنیا میگردد.
شروع پاسخ به درمان اختلالات روانپزشکی بستگی به عوامل مختلفی دارد. معمولاً پاسخ درمانی از هفته دوم درمان شروع می شود. درحالیکه عوارض شایع دارویی زودتر از پاسخ درمانی خود را نشان میدهند. بنابراین آگاه نمودن افراد به این واقعیت الزم بوده و باعث تحمل بهتر دارویی و پایبندی به درمان خواهد شد.
انتخاب دارو در گروههای متفاوت سنی (اطفال، نوجوان، بزرگسال، سالمند، زن یا مرد) متفاوت می باشد. همچنین زمانی که اختلالات روانپزشکی همراه با سوء مصرف مواد باشند، انتخاب دارو، شروع، مدت و پروگنوز متفاوت خواهد بود.
علاوه براین وجود افکار خودکشی، اقدام به خودکشی و یا سابقه اقدام به خودکشی و یا سابقه خانوادگی اقدام به خودکشی در انتخاب نوع درمان اختلالات اعصاب و روان، سیر و پروگنوز اثرگذار می باشد.
عوارض دارویی
مصرف هر ماده ای می تواند با عوارضی همراه باشد. بطور مثال مصرف نابجای انواع ویتامینها، پروتئینها، داروهای گیاهی، نوشیدنیها و غیره میتواند با عوارضی همراه باشد.
تفاوت بروز این عوارض در شدت، مدت و نوع عارضه می باشد. داروها نیزدر این موارد استثنا نیستند. بنابراین بروز عوارض دارویی جز الینفک تمام داروهای مورد استفاده در علم پزشکی است.
لذا آگاهی از آنها در کنترل بهتر این علائم بسیار کمک کننده است. طی درمان اختلالات اعصاب و روان، توجه به علائم ذیل، آگاهی از آنها و مشورت با پزشک مربوطه در بهبود روند درمانی و پایبندی به درمان موثر میباشد.
این علائم شامل مواردی نظیر تعریق، بیقراری، تپش قلب، بیخوابی، پرخوابی، دیدن خواب های پریشان، بیدار شدنهای مکررشبانه، افزایش یا کاهش اشتها، کاهش یا افزایش وزن، کندی یا تندی حرکتی، لرزش اندامها، ناخن جویدن، بی اختیاری ادرار یا مدفوع، رنگ پریدگی، آبریزش دهان، تغییرات سریع خلق، بروز حرکات غیرارادی، گرفتگی عضلات، بروز پای بیقرار، رفتارهای تکانشی، بروز اختلالات جنسی، اختلال حافظه، مشکلات تکلمی، مشکلات بینایی، عصبانیت، اختلال توجه و تمرکز، اختلال در راه رفتن می باشند.
آیا عوارض دارویی مختص داروهای مربوط به اختلالات اعصاب و روان میباشد؟ در علم داروشناسی (pharmacology)هیچ گروه دارویی را نمی توان یافت که دارای عوارض و هشدارهای مصرف نباشد.
بطور مثال مصرف استامینوفن میتواند با عوارضی همچون بثورات پوستی، اختلالات خونی، پانکراتیت حاد و در موارد مصرف زیاد صدمات برگشت ناپذیر کبدی همراه باشد. همچنین مصرف ایبوپروفن میتواند با عوارضی همچون اختلالات گوارشی (اسهال، خونریزی، تهوع)، سرگیجه، وزوز گوش و… همراه باشد.
آیا تمامی عوارض ذکر شده در بالا در هر فرد مصرف کننده دارو الزاماً بروز میکند؟ واقعیت امر بدین شکل نیست. بسته به فاکتورهای متعدد ژنتیک، کارکردهای متفاوت اعضای بدن، وجود بیماری های زمینه ای و… هر فرد ممکن است دچار یک یا چند عارضه گردد.
بروز عارضه دارویی در افراد الزامی نیست و ممکن است هیچگاه عارضه ای رخ ندهد. نکته مهم آگاهی و آشنایی با اینگونه علائم میباشد. همانطور که قبلاً ذکر شد شروع پاسخ درمانی برای اختلالات اعصاب و روان معمولاً از هفته دوم شروع دارو آغاز میگردد و عوارض دارو ممکن است در ابتدا شروع درمان خود را نشان دهند.
اکثر عوارض داروهای مربوط به اختلالات اعصاب و روان با هوشیاری بیمار و درایت روانپزشک مربوطه قابل درمان و بر طرف شدن هستند. گاهاً با تغییر دوز دارو، زمان استفاده، تقسیم دوز کلی به چند وعده در روز، افزودن داوریی دیگرو… این عوارض قابل رفع هستند.
مصرف این داورها وابستگی برای فرد ایجاد نمی کند. در بین مردم این اصطلاح که “داروهای روانپزشکی اعتیاد آور است” رواج دارد و در واقع یک باور غلط است. شاید این باور غلط ناشی از این یافته علمی باشد که قطع ناگهانی داروها باعث بروز عوارضی می گردد.
قطع دارو بر اساس پروتکول خاصی که متخصصین به آن آگاهی و اشراف دارند باید انجام شود تا بیمار دچار برگشت علائم و یا بروز عوارضی ناشی از قطع آن نگردد
دکتر محمد حسین دانشورپور متخصص اعصاب روان (روانپزشک)